Rękodzieło Indian Amazonii

25 października, o godzinie 12.00, w Muzeum Etnograficznym we Włocławku odbędzie się otwarcie wystawy czasowej pt. Inspirowani naturą. Rękodzieło Indian Amazonii. W hołdzie Borysowi Malkinowi. Wystawa została przygotowana przez Muzeum Narodowe w Szczecinie.

W 1492 roku Krzysztof  Kolumb dotarł do Wysp Bahama „odkrywając” Amerykę dla Europejczyków. Według Kolumba, wszyscy napotkani mieszkańcy Nowego Świata byli „Indios”, sądził on bowiem że opłynął ziemię i dotarł do Indii. Stąd wywodzi się słowo Indianie, które stało się luźnym pojęciem używanym w stosunku do mieszkańców obu Ameryk. Pod tym jednym określeniem ukrywają się tysiące różnorodnych grup zróżnicowanych pod względem językowym, kulturowym, gospodarczym i polityczno–społecznym.

Amazonia to obszar dżungli i sawanny o olbrzymiej powierzchni 6,5 mln km², leży na terenie 9 państw: Brazylii, Peru, Kolumbii, Wenezueli, Ekwadoru, Boliwii, Gujany, Surinamu oraz Gujany Francuskiej i zajmuje ⅔ obszaru całej Ameryki Południowej. Zamieszkuje ją ok. 1,4 mln Indian dzielących się na ponad 400 grup etno–lingwistycznych. Są to społeczności egalitarne, zróżnicowane pod względem płci i grup wiekowych. Podstawą ich struktur społecznych jest pokrewieństwo i autorytet. Ich wytwórczość opiera się na plecionkarstwie, tkactwie, garncarstwie i snycerce. Fundamentem gospodarki jest kopieniacza uprawa ziemi, uzupełniana myślistwem, rybołówstwem i zbieractwem.
Indian Amazonii dzieli się na dwa typy kultur: Indian sawanny oraz Indian lasów tropikalnych. Ci pierwsi zamieszkują wschodnią Brazylię i równiny kolumbijsko–wenezuelskie. Posługują się m.in. językami z rodzin gê oraz guahibo. Na ich tradycyjny sposób zamieszkania wpływają pory roku. W sezonie deszczowym żyją wzdłuż rzek, gdzie tworzą stałe osady (od 400 do 1000 mieszkańców) i poletka, na których uprawiają głównie maniok, trzcinę cukrową i słodkie ziemniaki. W porze suchej, poszczególne, pojedyncze rodziny wędrują żyjąc z myślistwa i zbieractwa. Dzielą się na męskie oraz żeńskie grupy wiekowe, w których najstarsi członkowie stają się przywódcami. Dodatkowo występuje u nich podział na moiety, czyli połowy wyznaczające krąg rodziny i nie–rodziny. Ich obrzędowość jest przede wszystkim związana z ceremonią przejścia z jednej grupy wiekowej do drugiej oraz rytuałami nadawania imion. Indianie lasów tropikalnych z kolei zamieszkują niziny i wyżyny dorzecza Amazonki, Orinoko oraz rzek regionu gujańskiego. Są mocno zróżnicowani językowo, posługują się m.in. językami z rodzin arawak, tupi, pano, karib, tukano. Żyją w stałych osadach, które zmieniają co 7–10 lat z powodu degradacji uprawianej gleby. Tradycyjnie zamieszkują wielkie chaty komunalne, w których mieszka od 50 do 100 spokrewnionych i spowinowaconych ze sobą osób. Ich organizacja społeczna oparta jest na systemach pokrewieństwa. W niektórych regionach występuje podział na klany, do których przynależą osoby pochodzące od wspólnego mitycznego bądź rzeczywistego przodka. Prestiż jednostki zależy od statusu klanu, do którego należy. Organizacje klanowe wyróżnia  wystawna obrzędowość. Podczas inicjacji dziewcząt odbywają się uroczyste procesje masek przedstawiających przodków oraz siły i duchy zamieszkujące selwę. 
Współcześnie życie Indian bardzo się zmieniło. Postępująca asymilacja, życie na marginesie narodowych gospodarek i kultur, trudna historia łącząca okres konkwisty, działalność kolonialną i misyjną, gorączkę kauczukową, w końcu rozwój gospodarczy, eksploatacja zasobów naturalnych, zaawansowane osadnictwo i hodowla, turystyka, nielegalne kopalnictwo i wyrąb, globalne ocieplenie oraz degradacja środowiska, doprowadziły do zaniku tradycyjnej kultury, a nawet eksterminacji niektórych grup. Szczególnie ucierpieli Indianie sawanny. Wiele grup wymarło, niektóre zmalały do kilkunastu osób, a odrębność etniczna i kultura tradycyjna przetrwały tylko wśród nielicznych. W drugiej połowie XX wieku zaczęły powstawać pierwsze organizacje indiańskie, których głównym celem jest walka o prawa Indian do ziemi, edukacji dwujęzycznej i międzykulturowej oraz zachowanie tradycji opartych na wierzeniach przodków. Coraz częściej słyszymy głos Indian w kampaniach mających za zadanie ochronę dżungli i Parków Narodowych. Głośna medialnie, oddolna inicjatywa Yasuní (Park Narodowy położony na bogatych złożach ropy) to ekwadorska propozycja pozostawienia ropy w ziemi w zamian za finansową rekompensatę ze strony międzynarodowej społeczności. Od kilku tygodni oczy nas wszystkich zwrócone są w kierunku Amazonii. Płonie największy tropikalny las deszczowy, najbardziej bioróżnorodna część świata. Większość pożarów wynika z wypaleń dokonywanych przez hodowców bydła, którzy w ten sposób powiększają obszar ziemi pod wypas swych stad. Niszczenie Amazonii jest poważnym przestępstwem, zagrażającym przyrodzie, człowiekowi i kulturze rdzennej ludności. Ograniczenie eksploatacji paliw kopalnych, hodowli bydła i uprawy soi to dla mieszkańców amazońskiej dżungli nie tylko przeciwdziałanie ekologicznej katastrofie, ale przede wszystkim walka o przetrwanie.
Muzeum Narodowe w Szczecinie posiada w swej kolekcji tysiąc obiektów pochodzących z Amazonii. Pomysł na wystawę prezentującą amazońskie zbiory zrodził się z okazji obchodzonego dwa lata temu jubileuszu setnej rocznicy urodzin Borysa Malkina (1917–2009), wybitnego polskiego kolekcjonera, etnologa i badacza kultur Ameryki Łacińskiej. Ekspozycja jest okazją do upamiętnienia jego osoby. Amerykanista ten w latach 1953–1994 uczestniczył w kilkudziesięciu wyprawach badawczych. Łącznie udokumentował życie 42. grup etnicznych. Poświęcił się antropologii „naglącej”, dziedzinie badań zajmującej się natychmiastową rejestracją i analizą zagrożonych zanikiem kultur. Większość kultur zbadanych i udokumentowanych przez niego przeszła tak silny proces akulturacji, iż zebrane kolekcje i materiały fotograficzne są jedynymi dowodami ich tradycyjnej kultury.
Działalność Borysa Malkina wpłynęła na rozwój amerykańskich zbiorów etnograficznych wielu muzeów obu Ameryk i Europy, w tym także Polski. Był kolekcjonerem, który gromadził z wielką rzetelnością i kompetencją, nie tylko wytwory kultury materialnej, ale również okazy herpetologiczne oraz entomologiczne dla muzeów i instytucji o kierunku przyrodniczym. Rozmachu z jakim działał nie da się porównać do innych pracujących w terenie badaczy–etnologów. Udało mu się pozyskać wytwory tradycyjne, dziś już unikatowe. Zebrane przez niego kolekcje etnograficzne liczące około 17 500 obiektów mają ogromną wartość naukową. Największy zbiór eksponatów etnograficznych znajduje się w Museum der Kulturen w Bazylei w Szwajcarii (3520 sztuk), w Glenbow Museum w Calgary w Kanadzie (2953 sztuk) oraz w American Museum of Natural History w Nowym Jorku w Stanach Zjednoczonych (925 sztuk). Muzeum Narodowe w Szczecinie posiada w swej kolekcji około 150 eksponatów zgromadzonych przez Borysa Malkina w latach 60. i 70. ubiegłego wieku.  Przywiezione przez badacza okazy reprezentują ponad 30 różnych grup indiańskich, m.in. Noanamá, Sibundoy, Kofán i Yuco-Motilones z Kolumbii oraz Tukúna z Brazylii.
Na wystawie zaprezentowano zabytki pochodzące z badań terenowych przeprowadzonych przez ekspedycje studenckie oraz indywidualnych badaczy. Wśród wystawionych obiektów znalazły się eksponaty z kolekcji Borysa Malkina, Anny Kowalskiej– Lewickiej, Andrzeja i Romany Krzanowskich. Znaczna cześć obiektów pochodzi z dwóch etnologicznych wypraw studentów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (AMPED’81 i VENEZUELA’85). Na ekspozycji znalazły się również przedmioty przywiezione przez Ekspedycję Ekologiczną Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Prezentowane eksponaty i fotografie obrazują ponad 20 kultur, m.in. Ye’kuana, E’ñepá, Piaroa i Hoti z Wenezueli, Shipibo i Campa z Peru, Kofán z pogranicza Kolumbii i Ekwadoru, Carajá i Tapirape z Brazylii oraz Tukúna z pogranicza Brazylii, Peru i Kolumbii. W większości są to społeczności reprezentujące typ kultury lasów tropikalnych. Wystawa ma na celu ukazanie rzemiosła Indian Amazonii z perspektywy otaczającej ich natury, wpływającej na charakterystyczny kształt ich kultury. Wytwory miejscowego rękodzieła są przedmiotami typowo użytkowymi, często bywają też produktami jednorazowymi. Inspirowani naturą Indianie pozyskują i korzystają z materiałów dostępnych w ich środowisku: piór, nasion, kości zwierzęcych, tapy (tworzywa pozyskiwanego z wewnętrznej kory drzew i krzewów, zmiękczanego w procesie moczenia i tłuczenia), drewna, trzcin, liści palmowych, bawełny, gliny, żywicy i wielu innych. Tworzą z nich broń, biżuterię, stroje, maski obrzędowe, ceramiczne naczynia, różnej wielkości kosze, tace, prasy, wszystkie przedmioty potrzebne im do funkcjonowania. Prezentowane obiekty poza cechami użytkowymi spełniają również walory estetyczne. Wielobarwne naszyjniki noszone przez wszystkich: dzieci, kobiety i mężczyzn czy bogato zdobione ozdoby z piór, służące do dekoracji uszu, głowy, przegrody nosowej, świadczą o potrzebie otaczania się pięknymi przedmiotami i umiejętności tworzenia atrakcyjnych artefaktów. Ukazane eksponaty poprzez ornamentykę i kompozycję opowiadają również historie związane z indiańską kosmologią i mitologią.
Wszystkie prezentowane na wystawie obiekty pochodzą ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie.
Katarzyna Findlik–Gawron

• Miejsce prezentacji wystawy: Muzeum Etnograficzne, ul. Bulwary Marszałka Józefa Piłsudskiego 6
• Autor wystawy: Katarzyna Findlik–Gawron (Muzeum Narodowe w Szczecinie)
• Komisariat: Michał Kwiatkowski (Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku)
• Oprawa plastyczna: Magdalena Kolanowska
• Czas trwania: 25 października 2019 - 19 kwietnia 2020 r.